ÇORUM’DA İLK CUMHURİYET BAYRAMLARI

Tarih boyunca insanlık daha iyi bir yaşam tarzı temin edecek beşeri sistem arayışları içerisinde olmuştur. Bu sistemler öncelikle ütopik olarak ortaya çıkmış daha sonra hayata geçirilmiştir. Gelinen son nokta ise öncekilerin en iyisidir. Cumhuriyet rejimi de ilk çağlardan itibaren ülkeler arasında nitelik ve içerik olarak farklılık gösteren bir sistem olarak karşımıza çıkar. Zamanla demokrasi mefhumu ile birlikte yoğrulan cumhuriyet rejimi Türkiye Cumhuriyeti de dâhil olmak üzere daha çok batı toplumlarında uygulama alanı bulmuştur.

      Basit tanımı ile “seçilmiş başkan idaresinde bulunan yönetim” anlamındaki cumhuriyet, en güzel ifadesini “Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir” tanımında bulmuştur. Türk milletinin de genel karakterine uygun olan bu sistem, mahiyeti ta onuncu yüzyılda  Kutatgu Bilig gibi eserlerde teorik olarak anlamlandırılmış ise de resmen 29 Ekim 1923 tarihinde bir Türk devletinin adı olmuştur.
     Cumhuriyet idaresinin ülkelere intikali Fransız ihtilalinden sonraki yıllara rastlar. On dokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren batılı devletlerle olan ilişkilerin siyasi, askeri ve kültürel olarak ilerlemesi Osmanlı aydınlarının bu düşüncelerle yoğrulmasına neden olmuş ve 1876 yılında Osmanlı Devletinde ilk parlamento kurulmuştur. Fakat Osmanlı Devleti aleyhine gelişen askeri ve siyasi olaylar 1918 tarihinde bu devletin fiilen sona ermesine sebep olmuştur.
    İşte Mustafa Kemal Atatürk, böyle bir ortamda yetişmiş, aldığı eğitim ve edindiği birikimlerle bir ulusun yıkılıp yok olmasına duyarsız kalmamıştır. Tüm müessesleriyle iflas etmiş olan Osmanlı Devletinde milli iradeyi esas kılarak, milli mücadelenin ilk adımını 1919 yılında IX. Ordu müfettişi olarak çıktığı Samsun’da atmış, “Türk devletleri ebed müddettir.” düsturu ile Türkiye Cumhuriyetini bu topraklar üzerinde kurmuştur. Bu hususta Atatürk, Nutuk’ta şöyle diyor:

“Gerçekte içinde bulunduğumuz o tarihte Osmanlı Devletinin temelleri çökmüş ömrü tamamlanmıştı. Ortada bir avuç Türk’ün barındığı bir ata yurdu kalmıştı.  Son mesele bunun da taksimini sağlamaya çalışmaktan ibaretti. Osmanlı Devleti, onun istiklali, padişah, halife, hükümet, bunların hepsi anlamını yitirmiş boş sözlerden ibaretti. Neyin ve kimin dokunulmazlığı için kimden ne gibi yardım sağlanmak isteniyordu. O halde ciddi ve gerçek karar ne olabilirdi. Efendiler, bu durum karşısında tek bir karar vardı. O da milli hakimiyete dayanan kayıtsız şartsız yeni bir Türk devleti”.

        Milli mücadele döneminde hemen hemen herkesin hem fikir olduğu yeni bir devlet düşüncesi bu nedenle fazla bir şaşkınlık yaratmamıştır. Zira Atatürk, bunun için şartları oluşturmuş fakat devletin adını koymamıştır. Atatürk’ün  “en kuvvetli zamanımız” dediği 29 Ekim 1923’te milli mücadeleyi zaferle sona erdiren Türkiye Büyük Millet Meclisinin en büyük siyasi kararı, Türkiye Cumhuriyeti olarak tarihe geçmiştir.
      Ulusal basın ve batı basınında da geniş yer bulan cumhuriyetin ilanı yerel basında da gereken payını almış yurdun her köşesinde bu haber heyecanla karşılanmıştır. Yıllarca süren savaşların hezimetini maddi ve manevi olarak tüm varlığında hisseden Türk halkı bu yeni oluşuma tam destek vermiştir. Öyle ki her yıldönümünde geçmişin izlerini canlı tutacak törenler düzenlenmiştir. İşte ilk kuruluş yıllarında Çorum ilinde yayınlanan Çorum gazetesinde yer alan ifadeler bu bayramların ne kadar candan ve istekle kullandığını göstermektedir. Bu kutlamalara benzer programlar olmasına rağmen 1926 yılında “Çorum” gazetesinde yayımlanan konuşma metinlerinin coşkusu Cumhuriyet fikrinin ne kadar benimsendiğini göstermektedir. Gazetenin baş yazarı Behram Lütfi Efendinin, Ziraat baş mektebi adına Attila Ali Rüştü Beyin, Erkek orta mektebi adına Mahmut Şevket Beyin ve Albayrak kız mektebi adına Rebia Mahmud Hanımefendinin konuşmaları ayrı ayrı incelenmeye değer metinlerdir:

Behram Lütfi Bey cumhuriyetin ilanına kadar yaşanan acı dolu günleri “ Büyük ırkımızın kanla suladığı şu mukaddes toprak, asırlardan beri kim bilir ne kadar kimsesiz mazlum ve masum vücutları örttü…” sözleri ile anlatırken bu acının bedelinin büyüklüğünü  “Yemen’in kumları Türk kemiklerini yuta yuta fosfor püskürtüyordu. Arnavutluğun boş, kara yalçın dağları Türk şehitlerinin taş mezarını teşkil edecek kadar küçüldü de…” şeklinde dile getirmiştir. Atilla Rüştü Bey ise konuşmasında Türk milletinin esaret zincirini nasıl kırdığını ve zafere nasıl ulaştığını belirttikten sonra heyecanını “Yaşasın milli hakimiyet” sözleri ile ifade etmiştir. Rebia Mahmud Hanımefendi ise cumhuriyetin getirdiği eğitim sistemini ele almış ve “Ruhum mektepler, bedenim mekteplilerdir. Yasasın Türkiye cumhuriyetinin hür mektepleri” cümleleri ile duygularını dile getirmiştir.
Cumhuriyetin ilanının müstesna bir gün oluşunun idrakinde olan Çorumlu idari amirlerin bu hassasiyetine Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk de kayıtsız kalmamış ve zamanın valisi merhum Faiz Beyefendiye şu telgrafı göndermiştir:

“Çorum Valisi Faiz Beyefendiye;

Cumhuriyetin yıldönümü münasebetiyle vuku’ bulan tebrikât ve izhâr buyurulan hissiyata teşekkür ederim. 31/10/1926

                                                           REİS-İ CUMHUR GAZİ MUSTAFA KEMAL”

Türkiye Cumhuriyetinin ilk yıllarında Cumhuriyet bayramının nasıl coşkuyla kutlandığı,  insanların nasıl her şeyin farkında olduğu belki de acı yılların fazla geride olmayışı ve yaraların henüz kapanmamış olması ile açıklanabilir.  Fakat yıllar geçtikçe bu törenlerin sembolik bir görüntü haline gelmesi, tarih bilincinin göz ardı edilmesinden ve manevi değerlere gerekli hassasiyetin gösterilmemesinden olabilir. Ya da sosyologlar bunun nedenlerini daha iyi irdeleyebilirler.

Bize göre Türkiye Cumhuriyetinin resmi başlangıcı olan 29 Ekim 1923 tarihinin öncesi ve sonrasının teorik bilgilerinin yanında hissiyatı da yeni nesillere duyurulmalıdır.    

Çorum Gazetesi:

1926 Teşrini-i Sani No:303

Cumhuriyet Bayramı;

Bu seneki bayram pek coşkun ve hararetli geçti. Şehir baştan başa süslendi. Hele mekteplerin, mekteplilerin samimi ve candan tezahüratı pek mükemmeldi.

Gazetenin başyazarı muallim Behram Lütfi Bey tarafından îrad edilen nutuk:

“Muhterem hanım ve beyefendiler, aziz milletim;

Bu büyük ve pek kutsi günü huzurunuzda tes’id ederken, tarihimizin hicran, kan, fecaat dolu sahifeleri karşısında bir lahza tevfik etmek isterim. Büyük ırkımızın kanla suladığı şu mukaddes toprak, asırlardan beri kim bilir ne kadar bîgâne, mazlum ve masum vücutları örttü. Ülkemizin sevgili bucaklarında kim bilir ne kadar “âşiyân-ı saadet” harabeye döndü. Kim bilir ne kadar Türk kızı, Türk kadını saçlarını yola yola evlat hasretiyle, yavuklu muhabbetiyle ciğerini kopardı da mezara girdi. Kim bilir kaç milyon çocuk yetim, bîkes kaldı da başını ebediyete çevirdi, gözlerini yumdu. Kim bilir şu Anadolu dağları kaç asır enin ve vaveylaya muakkis oldu. Ovalar kanla sulandı. Bucaklar vahşetle, mezalimle sarıldı. Anayurtlar yâd ellere gitti. Bir gün olsun bile yüzümüzü saadete çevirip de gülmedik, ağladık. Dağlarımız, taşlarımız, evlerimiz, her şeyimiz ağladı… Bakınız! Dünkü sima-yı hazinemiz yüzümüzün işmi’zâz belli oluyor. Bütün bu buruşuk alınlar bu eğrilen âmûd-u  fakrîler, bükülen boyunlar hep o kara günlerin nişanesi değil midir?

            Niçin evet niçin ölüyorduk ve niçin öldürüyorduk? “Yemen’in kumları Türk kemiklerini yuta yuta fosfor püskürtüyordu. Arnavutluğun boş, kara, yalçın dağları Türk şühedasının seng mezarını teşkil edecek kadar küçüldü de “Osmanlılık” denilen o meş’um idare yine öldürecek vücut, boğacak Türk buldu. Neslimiz inkiraza, milli mefahiremiz günden güne nisyana gidiyordu. Osmanlı tarihinin son darbesi bir avuç varlığımızı da son dişiyle, son tırnağıyla kemirirken bile mütevekkil, mazlum bir vaziyete câmid cisimler gibi yuvarlanıp duruyorduk. Niçin, evet bu kadar zelil bir akıbet niçin? Bakınız bu facia tu’dad edilirken bile ihtiyar tarih dişsiz ağzını açmış da bize sırıtıyor. Tarihin karalarla örttüğü hûnrîz devri bir kelime ile izah ve ikhâm edebiliriz: Padişahlık.”

Mıntıka Ziraat Mektebi namına Attila Ali Rüştü Bey tarafından îrad edilen nutuk:

“Muhterem hanımlar, beyler;

Tarihin doğduğu günden beri koca Asya’nın sahip ve kahramanı olarak hür ve mesut yaşayan necib Türk milletinin sevgili vatanda bütün gönülleri yakan, insanları ve insanlığı pây-ı mal eden hazin bir inkiraz ve izmihlalin pek müthiş ve pek kara emareleri karşısında idik. Arkıt bütün ümitler sönmüş, kalpler durmuş, mukaddes vatanımızın hür ve mesut ufukları kapkara esaret zincirinin korkunç ve muzallim halleriyle örtülmeye başlamıştı. Yaşasın hakimiyet-i milliye, kahrolsun saltanat-ı ferdiye!”

Erkek Orta Mektebi namına Mahmut Şevket Bey tarafından îrad edilen nutuk:

“Aziz ırkımın hür milleti;

Kocamış tarihin kanlı yaprakları arasında büyük ırkımızın geçirdiği edvar-ı fecayi’ bize derin birer ders-i tenkîz verdi. İntibaatımız o kadar dalgın ki bu günü tes’id ederken dünün zulmet dolu günleri karşısında nefretle titriyoruz

…asırlardır milletimizin başında baykuş gibi tüneyen, kanlı tırnaklarıyla Türk ruhunu didikleyen Padişahlık…”

Albayrak İlk Kız Mektebinin Cumhuriyeti temsil eden Rebîa Mahmut Hanım’ın hitabesi;

            “Ruhum mektepler, bedenim mektepliler, yaşasın Türkiye Cumhuriyetinin hür mektepleri.”

31 Teşrin-i Evvel 1926

“Muhterem hanım ve beyefendiler;

Her milletin sevinçle sürurla karşıladığı günleri olduğu gibi, matemle, hüsranla, hicranla yad edeceği günleri de mevcuttur. Ne bedbaht millettir ki varlıklarını nisyana gömerler. Aciz, zayıf bir halde kendi vücutlarını yabancıların yedd-i ihtirasına tevdi’ ederler. Sonra kendileri âtıl, metruk, cesam gibi taş kesilirler. Tarih-i beşer bütün bu safahatı vüzuhla irâe eder. Fakat dünya karşısında öyle şeci’, öyle kavi’ ve azimkar milletler mevcuttur ki tarihin mümtaz ve müstesna sahifeleri içerisinde çerçeveleniyor. Hayatlarını şuur ve idrakle tesis eden mevcudiyetlerini irade ve azimle temin eden akvamın büyük namlarını tarih hiçbir vakit unutmaz! Bütün dünya bilir ki çok asil bir Türk milleti vardır.

…dünyanın göremediği, insanların işitmediği bu hadisenin adına “Türk kudreti” denildi. Bu büyük ve uğurlu mücadelede her kabus toprağa intikal etti. Saltanat gömüldü. Ceberût parçalandı. Türk’ü ezenler Türk’ün ayakları altında can verdi.

…kararan günler bitti, Anadolu’muza yepyeni bir güneş doğdu.”

Bölük kumandanı Halit Bey;

“Cumhuriyet gençleri yürütür, yürütecek…”

Cumhuriyetin ilanının müstesna bir gün oluşunun idrakinde olan Çorumlu idari amirlerin bu hassasiyetine Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk de kayıtsız kalmıyor, zamanın valisi merhum Faiz Beyefendiye şu telgrafı göndermiştir:

“Çorum Valisi Faiz Beyefendiye;

Cumhuriyetin yıldönümü münasebetiyle vuku’ bulan tebrikât ve izhâr buyurulan hissiyata teşekkür ederim. 31/10/1926

                                                             REİS-İ CUMHUR GAZİ MUSTAFA KEMAL”

---

*Bu yazı, 1925–1928 yılları arasında Çorum’da yayımlanan “Çorum Gazetesi”nin tüm sayıları taranarak hazırlanmıştır.